Rząd: Perciformes (okoniokształtne)

Rodzina: Chaetodontidae (chetonikowate)

W rodzinie chetonikowatych wyodrębniono 132 gatunki ryb, należące do 12 różnych rodzajów, przy czym większość należy do rodzaju Chaetodon. Zwierzęta te są związane z wodami tropikalnymi Pacyfiku, Atlantyku oraz Oceanu Indyjskiego. Niektóre preferują również ciepłe wody strefy umiarkowanej. Największa różnorodność i liczebność chetonikowatych występuje w Indo-Zachodnim Pacyfiku, od Australii po Tajwan. Jedynie 4 gatunki występują we wschodnich wodach Oceanu Spokojnego i 13 gatunków w Oceanie Atlantyckim.

Środowisko życia

Ryby te są ściśle związane z rafami koralowymi. Mogą również bytować wśród trawy morskiej, na głębokich błotnych równinach, czy też w płytkich lagunach. Młode osobniki wielu gatunków zasiedlają inne obszary niż osobniki dojrzałe, takie jak baseny pływowe, rafy skalne oraz płytkie obszary pozbawione koralowców. Przedstawicieli Chaetodontidae najczęściej spotyka się w płytkich wodach poniżej 20 metrów głębokości, jednak niektóre gatunki są widywane na głębokości około 200 metrów. Pomimo, iż są to zwierzęta typowo morskie, niektóre występują również w słonawych wodach ujść rzek.

Tryb życia

Zwierzęta te w ciągu dnia bardzo aktywnie poruszają się po rafie i wówczas też żerują, nocą zaś ukrywają się w szczelinach i zmieniają swoje ubarwienie na bardziej stonowane. Zazwyczaj żyją w parach. Ryby odżywiające się zooplanktonem tworzą stada, natomiast młode osobniki są samotnikami. Rozmiar ciała ryby różni się w zależności od gatunku i waha się pomiędzy 9 a 22 cm długości. Największe gatunki, takie jak ustnik smużkowy (Chaetodon lineolatus) i chetonik siodłaty (Chaetodon ephippium), mogą dorastać nawet do 30 cm długości. Źródła nie podają konkretnych informacji na temat długości życia tych ryb. Na podstawie informacji, że dojrzałość płciową osiągają po roku, można wnioskować, że większość gatunków żyje co najmniej 3 lata.

Wygląd

Angielska nazwa tej rodziny „butterflyfish” nawiązuje do motyli. Ma to związek z jaskrawo ubarwionymi i wzorzystymi ciałami wielu gatunków, w odcieniach czerni, bieli, błękitu, czerwieni, pomarańczy i żółci. Wiele z nich ma oczka na bokach ciała i ciemne pasma na oczach, podobnie jak wzory widoczne na skrzydłach motyli. Ich wyraźne ubarwienie może służyć do komunikacji międzygatunkowej. Pomimo, iż różnią się znacznie pod względem ubarwienia mają pewne cechy wspólne. Wszystkie mają głębokie, bocznie spłaszczone ciało. Z boku wydają się prawie okrągłe. Ich płetwa grzbietowa i ogonowa są nieprzerwane, swoim kształtem podkreślają owalny pokrój ciała ryb. Łuski pokrywające ciało nachodzą także na płetwę grzbietową i odbytową. Ich spiczaste pyski zakończone są małymi ustami uzbrojonymi w zęby przypominające szczoteczkę. Stopień wydłużenia pyska zależy od spożywanego pokarmu. Niektóre gatunki, takie jak pensetnik czarnogłowy (Forcipiger flavissimus) mają wyjątkowo długie szczęki, przypominające pincetę, którą mogą wydłubywać bezkręgowce z wąskich szczelin. Inne, takie jak szczecioząb ozdobny (Chaetodon ornatissimus) mają krótkie szczęki do zrywania żywych polipów koralowców. Szczęki niektórych chetonikowatych mogą stanowić ponad 25% długości ciała ryby.

Odżywianie

Wiele gatunków żeruje na małych bezkręgowcach, gąbkach, ikrze ryb, glonach nitkowatych, inne zaś zooplanktonem. Niektóre gatunki żywią się wyłącznie polipami koralowców. Gatunki odżywiające się glonami porastającymi koralowce przyczyniają się do ich ochrony poprzez oczyszczanie z gatunków konkurencyjnych, zabierających dostęp do światła.

Rozmnażanie

Są rozdzielnopłciowe, jednak nie ma wyraźnego dymorfizmu płciowego. Są to zwierzęta tworzące monogamiczne pary. Większość gatunków pozostaje z tym samym partnerem przez kilka lat, natomiast niektóre gatunki dobierają się w pary na całe życie. Sporadycznie obserwowano pary, którym towarzyszył osobnik młody. Pozwala to przypuszczać, że młode są bezpłciowe lub zdolne do dojrzewania na samca lub samicę w zależności od potrzeb. Informacje te jednak nie zostały potwierdzone. Na podstawie danych zebranych dla kilku gatunków stwierdzono, że okres tarła w wodach tropikalnych osiąga szczyt zimą i wczesną wiosną, podczas gdy gatunki na obszarach o klimacie umiarkowanym rozmnażają się w środku lata. Niektóre grupy rozmnażają się przez cały rok. Tarło ma miejsce zwykle o zmierzchu. Samiec pływa za i pod samicą, szturchając ją pyskiem w brzuch wypełniony jajami. Uwolnienie gamet (jaj i plemników) odbywa się w słupie wody około 10-15 metrów nad dnem. U niektórych gatunków widywano inne samce podpływające do pary w trakcie tarła i uwalniające swoje plemniki. Po około 28-30 godzinach od zapłodnienia z jaja wykluwa się pelagiczna larwa, która zawieszona jest do góry nogami tuż pod powierzchnią wody. Spowodowane jest to obecnością kropli oleju. Istotna jest obecność unikalnego wśród ryb rafowych stadium larwalnego tholichthys, kiedy to głowa zwierzęcia pokryta jest zbroją zbudowaną z cienkich płytek kostnych, które rozciągają się poza głowę tworząc kolce grzbietowe i brzuszne. Kształt i forma płytek i kolców różni się w zależności od gatunku. Wszystkie larwy tholischthys mają kolor srebrny, a ich ciało ma głęboki korpus i jest spłaszczone bocznie. Płytki kostne wchłaniają się w ciągu kilku tygodni po opadnięciu larwy na dno. Larwy osiadają w nocy i szybko przekształcają się w osobniki młode. U wielu gatunków ubarwienie osobników młodocianych różni się od ich postaci dorosłych.

Maskujące ubarwienie

Chetonikowate nie sprawują opieki nad potomstwem. Niewielkie rozmiary ciała sprawiają, że z łatwością mogą paść ofiarą drapieżników. Dlatego też większość gatunków ma ciepmy pas zasłaniający oko oraz ciemną plamkę, tzw. fałszywe oko, zlokalizowaną w pobliżu ogona. Te dwa zabiegi mają mylić drapieżniki, które atakując głowę, tak naprawdę atakują tylną część ciała ryby.  Ze względu na swoje atrakcyjne ubarwienie są one popularne jako ryby akwariowe. Przy doborze odpowiednich gatunków należy jednak pamiętać, że część z nich żeruje na koralowcach i ukwiałach, dlatego większym powodzeniem cieszą się gatunki odżywiające się zooplanktonem.

Chaetodontidae jako gatunki wskaźnikowe

Przedstawiciele rodziny chetonikowatych uznawane są jako gatunki wskaźnikowe świadczące o kondycji raf koralowych. Wiąże się to z faktem, iż są one ściśle związane z tym siedliskiem. Spośród 5000 gatunków ryb żyjących na rafach koralowych, koralowce są wyłącznym pokarmem zaledwie 41 spośród nich. Przy czym większość, bo aż 61% należy do rodziny Chaetodontidae, czyli 25 gatunków spośród wcześniej wspomnianych 41. Obumieranie raf przyczynia się do zmniejszenia liczebności oraz różnorodności ryb chetonikowatych.

Ustnik rafowy Heniochus acuminatus

Ryby z rodziny chetonikowatych są najpopularniejszymi rybami tropikalnymi wśród nurków i akwarystów. Wśród nich znajduje się, należący do rodzaju Heniochus, ustnik rafowy zamieszkujący tropikalne wody Indo-Pacyfiku, od Wschodniej Afryki, przez Południową Japonię po Nową Gwineę. Zasiedla on rafy koralowe oraz osłonięte przybrzeżne zatoki. Osobniki dojrzałe zazwyczaj występują w parach, niekiedy tworzą stada, podczas gdy osobniki młode są samotnikami. Długość ciała ustnika rafowego wynosi od 15 do 20 cm. Od innych przedstawicieli chetonikowatych można odróżnić go po wydłużonym grzbiecie i kościstej wypukłości na głowie. Długość wyrostka na grzbiecie zwiększa się wraz z dojrzewaniem ryby. Jego owalne, spłaszczone bocznie ciało ma kolor biały z dwoma szerokimi czarnymi pasmami biegnącymi pionowo za okiem i za wyrostkiem grzbietowym. Charakterystyczne są również żółte płetwy grzbietowa i ogonowa. Ryba ta ma długi pysk, który umożliwia mu dotarcie do głównego źródła jej pożywienia obecnego w szczelinach raf koralowych, czyli małych bezkręgowcach. Nie gardzi on również polipami koralowców. Osobniki młodociane oczyszczają niekiedy inne ryby z pasożytów. Niewiele wiadomo na temat rozmnażania tego gatunku. Wytwarza on małe, pelagiczne jaja unoszące się na powierzchni. Czas wylęgu trwa od 18 do 30 godzin. W rozwoju larwalnym obecne jest wcześniej opisane stadium tholichthys, charakteryzujące się rozszerzonymi kostnymi płytkami pokrywającymi głowę i przednią część ciała larwy. Larwy w tym stadium pozostają nawet przez kilka miesięcy i są wówczas planktoniczne. H. acuminatus to bardzo piękna i popularna ryba, dość łatwa w pielęgnacji, dlatego jest sprzedawana jako ryba akwariowa.